ШАГААНЫ УТКУУР ЁЗУ_ЧУРУМУ
ШАГААНЫ УТКУУР ЁЗУ_ЧУРУМУ
Шагаа – тываларның эрги чылды аткарып үдээри болгаш үнүп келген чаа чылды база часты уткуурунуң байырлалы. Шагаа дээрге «Шагның чаазы» - Чаа чылдың эгези азы «шаг» (үе) болгаш «аа» (аа сүт) деп ийи сѳстен тургустунган үндезин тыва сѳс. Шагаа ыдыктыг байырлал болганда дускай ёзу чурумнуг болур.
1. Бүдүү айы.
Бүдүү айы дээрге эрги чылдың эң сѳѳлгү айы, ол дээрге Шагаага белеткенир үжен хонуктуң чымыштыг үези болур. Бүдүү айның кол утказы – белеткел болгаш кижиниң даштыкы база иштики арыглаашкыны болур.
Даштыкы арыглаашкынга чыл дургузунда чыглып келген бок-сакты арыглаар ажылдар хамааржыр. Бүдүү айында кижилер аал-оранын арыглап, харга хактаныр. Бажың иштинде элей берген эт-септи септеп, бузулган чүүлдерни үндүрер, чыл дургузунда чылып келген хир-чамны арыглаар. Бурган ширээзин база белеткээр, ону аштап, баарынга ак чемнин дээжизин салып хүндүлээр. Даштыкы арыгланыышкынны ай календарының 29-туң мурнунга чедир чорудар болза эки. Чүге дизе эрги чылдың сѳѳлгү хүнүнде (бүдүү хүнде) хирлиг ажыл кылбас.
Чүгле даштыкы чүүлдерни арыглаар эвес, кижи бодунуң сагыш-сеткилин, үзел бодалдарын арыглаары база чугула. Бүдүү айында кылган эки болгаш бак чүүлдер мүң катап кѳвүдеп, дедир эглип келир деп ѳгбелеривистиң угаадыы бар. Сагыш-сеткилде доктаай берген эрги аарышкыларны салып, ѳршээп, иштинде чаарттынып , багай бодал тудпайн, буянныг чаагай үүле-херекти бүдүрүп, бүгү-ле турган хомудалдарын арыглаар. ϴгбелеривис «арага кырынга чам үнер» деп санап, бүдүү айында арага-дары ижерин хоруп чораан. Ынчангаш аажы-чаңны холга тудуп, бакташкан улузу-биле эптежип, буруузун миннир болза чѳптүг. ϴгбелеривис бүдүү айында дириг амытан ханы тѳкпес, амылыг чүвениң тынын үспес чораан. Ынчангаш эрги чылдың сѳѳлгү айында мал дѳгүрери хоруглуг турган.
Шагааның чемнин белеткээри. Чаа чылдың чемин чооглаарда ак чемни, хаындырган хой эъдин, чиңге тарааны, соктаан далганы, боова-боорзакты кылыр. Шагааның чемин бистиң ѳгбелеривис күзүн мал-маган семис турда соккаш, шыгжап белеткеп алыр турган. Улуг хырын иштинге эътти шыгжап алыр ону хырбача (хырмача) дээр. Шагаа бүдүүзүнде ол шыгжап алган эъдин «бузуптар» турган.
ϴгнүң хүндүткелдиг чери – дѳрге, бурган ширээзиниң мурнунга тыва ак чемни салыр. А даң адып кээрге, бурганнарның мурнунга чула кыпсып каары чѳптүг. Ак чемге сүттен үнген чемнер хамааржыр: сүт боду, саржаг, ѳреме, сүттүг шай, быштак, курут, ааржы, эжегей, чѳкпек. Ак чемни шагаа дүжер бертинде чүк үндүреринге хереглээр, саңга салыр, оран-делегей болгаш чер-чурт ээлерин чемгереринге ажыглаар. Ак чем-биле бойдусту сүзүглээри дээрге-ле кижиниң бодунга болгаш ѳске кижилерге аас-кежиктиг амыдырал күзээн сеткили болур. Шагаада аъш-чем элбек болуру чугула.
Бүдүү айы – эң хѳй белеткел, чымыштыг ажыл, сагыш-сеткил негеттинер үе болур.
2. Бүдүү хүн
Чылдың сѳѳлгү хүнүн бүдүү хүн дээр. Ол хүнге чедир Шагаага улуг белеткел колдуунда доозулган болур ужурлуг. Ол хүн хирлиг ажыл кылбас, аажы чаңны холга тудар. Бүдүү кежээзинде «чүк үндүрер» деп байырымчы ёзулал эртип болур. «Чүк үндүрер» дээрге кижиниң ол чылда чогумчалыг чүгүнче ис баштап каарын ынча дээр. Чогумчалыг чүгүн лама-башкылардан айтырып алыр боор. Чүк үндүргеш келген кижини ак чем-биле уткуур.
Чон Шагааның дүжерин манавышаан, белеткеп алган чаагай чемин чип, хондур солун-чугаалажыр, хѳѳрежир тоолдажыр, оюн-тоглаалаар.
3. Шагааның хүнү
Саң салыры. Υе-дүптен тура тывалар бойдус-биле чолукшур (амыр-менди солчур), аңаа хүндүткел илередип, саң салыр чаңчылдыг. Шагаада улуг-биче ийи саң салыр. Улуг саңны эр кижи, бичезин кыс кижи салыр. Саң салыр ёзулалды эртенги хуннүң херели аалдың коданынга дээй бээри-биле эгелеп турган. Улуг саңны эң улуг назылыг кижи азы лама башкы эр хиндиктиг чону баштап алгаш, бедик, арыг черге, мурнуу чүкче углай салыр. Харны чыггаш, оваалап каан бедигээшке үш дашты салгаш, ооң кырынга от кыпсыр. Саңның улуг дооразы 50-60 см, хевири дѳрбелчин, үш булуңчук болуп болур. Тургузуп каан саңның аразынче баш бурунгаар тос арыг, сыптыг артыш киир суп алыр, чүге дээрге артыш тываларда арыглаар, хай-бачытты ырадыр тускай эм-дом үнүш бооп турар. Саңны кывыскаш, аъш-чемниң дээжизин дараазында чурум ёзугаар отче салып эгелээр: от ээзинге, эрги чылга, чаа чылга дээш чоруй баар. Саңга дээжини шымчыңнап салыр, суук чемни (сүттү, тыва араганы) отче саара кутпас, оларны оран-делегейже ѳргүүр. Бо кылдыныглар аңгы-аңгы Бурганнарга, чер ээлеринге база оттуң ээзинге тускай ѳргүл болуп турар. Ол үеде ылап-ла йѳрээл сѳстер чугаалаары чугула.
Биче саңны аалдың кыс ээзи ѳг эжииниң мурнунга салыр. Чүге дээрге кыс кижини бойдус ѳг-бүлезинге «хун дег» чырыткы, чылыгны, ынакшылды сүзүктеп хайырлап чоруур кылдыр чаяаган. Кыс улустуң саңы ѳгнүң эжиинден биче-ле ырак (3-4 м) болур, хемчээлиниң аайы-биле бичежек болур. Саңның баарынга ак энчек салыр. Кыс улустуң саңынга чүгле артыш-биле саржаг каап кыпсыр. Ие кижи энчек кырынга олуруп алгаш, оран-делегей, аал-чурт ээлеринге үш катап тейлээр. Ооң соонда бичии ажы-тѳлү тейлээр.
Чолукшулга ёзулалы. Саң салган соонда, чаа хүн үнүп кээрге, чолукщуур деп ёзулал эгелей бээр. Чолукшулга деп сѳс «чол, чол-кежик» деп сѳстен укталган болуп турар. Ол дээрге кижилерниң бот – боттарынга хүндүткел, аас-кежик илереткен байыр чедириишкини болуп турар.
Чолукшуур ёзулал болза, чылда бир катап болур: Шагаада азы үр үеде кѳрүшпээн улус чолукшуур. Бичии назылыг кижи бир дугаарында адыштарын ѳрү кѳрүндүр холун сунар, а улуг назылыг кижи адыштарын куду кѳрүндүр салыр. Ол дээрге-ле, «бичии меңээ даянып болур силер, силерниң чагыг-сүмеңер кезээ шагда хүлээп алыр мен» дээни ол. Улуг назылыг кижи «ол хүндүткелди хүлээп алдым, сеңээ мээң буяным, назыным четсин» дээн сагыш-сеткилдиг, кырындан холдарының адыштары куду кѳрүндүр шенек дужу чедир кырынга салыр.
ϴг-бүлеге болза, уруглары баштай ачазы, ооң соонда авазы, улуг акылары болгаш угбалары-биле чолукшуур. Ашак-кадай улус чолукшувас. Чүге дээрге ашак-кадай улусту чаңгыс кижи кылдыр саннаар.
Кадак сунар ёзулал. Кадак – хүндүткелдиң, арыг болгаш эп-найыралдыг хамаарылганың ак сеткилдиң демдээ. Кадак болза шаанда шагда кончуг улуг үнелиг пѳс. Кадакты сунарда, аксын берип турар кижиниң талазынче кѳрүндүрүп алгаш, сунар. Ол дээрге «аас-кежик силерде болзун» дээни ол. Хүлээп алган кижи кадакты оң талазындан солагай талазынче ортузундан сыга тудуп, дүрүп алгаш, хойлап алыр (тыва тоннуг болза) азы бедик хир чок черге салып алыр. Кадак сунары тускай ёзулал болганда, туруп кээп, тонун (азы костюмун) ѳѳктээш, курун куржангаш, хүлээп алыр. А ѳгбе кижи кадакты олура хүлээп ап болур. Улуг назылыг кижи аныяк кижилерге кадакты кедирип болур, бичии кижи - болбас. Оон аңгыда, кадакты лама-башкы кедирип болур. Айызын, номнуң күжүн берип турары ол.
Шагаа хүнү дүжүпкенде, саң салып, йѳрээл салып база чолукшаан соонда, арыгланыр ёзулалды катаптаар. Арыг харга аңдааштаныыр, чуңгулаар. Дараазында ак айның дургузунда Шагаа доюн дойлап келир. Кижилер бот-боттарынче аалдажыыр, чолукшуур. Оон аңгыды янзы-бүрү тыва оюннарны ойнаар: кажыктап, тевектеп, шыдыраалап, даалылап, панчы панчыктап, хендирбе сый шаап, дээш оон-даа оске.
Шагааны байырлап тура, араганы ижери шуут-ла хоруглуг!
Шагаа дээрге тываларның эң-не хѳглүг, эң-не найыралдыг, шупту кижилерни дең эргелиг кылыр, аас-кежикти, кадыкшылды кыйгырар чоннуң ыдыктыг ынак байырлалы.
