Администрация Чаа-Хольского кожууна

Арага кижилерге дыка улуг хораны чедирип турарын боттарывыс билир бис. Ооң салдарындан та чеже кижи өлүп, амыдыралын баксырадып, будалып, чаш-ажы төлүн хилинчектеп, херек үүлгедип, кара-бажыңче кирип, машина озал-ондаа кылып, кады чораан улустары, боттары-даа чок болуп турар чүве. Арага дээрге кижилерниң коргунчуг дайзыны, тайбың чурттап олургаш-ла, ооң хайындан кырлып турар-дыр бис. Арага дээрге хоран, наркотик-дир. Кижи аңаа чаңчыга бергеш, ижиксээр, оон адырлып шыдавастай бээр, оон-на амыдыралы будалганы ол. Наркотиктерни хоруп каан, ону кылып, садып-саарар болза, дораан бажыңнап каар. А арага база наркотик-даа болза, ону хостуг садып турар. Мону черле эде көөр үе келбээн бе? Мен бодаарымга, спирт, водка дээн ышкаш, улуг градустуг арагаларны үндүрерин, садып, саарарын хоруур болза эки. Арага ижери чурумнуг, хемчээлдиг. Ону билбес болзуңза, аңаа алзып аар сен. Ол сеңээ хоран бооп, дайзының апарып, сени бодунче чоорту чыыра тыртып, эжелеп, угаан-медерелиң албаарадып, сени дириг амытан чадазынче шилчидип эгелээр. Аңаа алыспас дээш, араганы чүгле херек таварылгаларда, ёзулалдар, куда-дой болган черлерге хөй эвести ижип, ийи-үш дугураан –биле кызыгаарлаттынып, харын-даа шуут ишпес болза эки. Араганың биске чедирип турар багай салдары ону өйлүг ижип билбезивистен болуп турар. Ынчангаш кижи бүрузү ону медерелинге сиңирип, үргүлчү бодап чоруур болза эки. Кижи көрүп чоруурга, ийи эжишкилер албан-биле араганы садыгдан садып алгаш, ийилээ медээредир ижип алган боор. Ол чүү деп чүвел? Анаа элээр чугаалажып, хөөрежири болдунмас чүве бе? Азы олар арага ижиксээш шыданмас, аарыг чадазынче кире бергеннери ол бе? Арага бүгү талазы-биле кайы хире хоралыг деп чүве чамдык кижилерниң бажынга четпейн турар. Арага дээрге кончуг авыяастыг, кажар дайзын, эгезинде ижиптериңге сагыш-сеткилиң көдүрлүп, сеңээ кедергей эки апарып, чугаа-соодуң төктүп, сенден эки кижи чок ышкаш апаар. Бодуңну ам-даа эки кылып аар дээш, улаштыр ижиксей бээр сен. Оон канчап баарын кижи бүрүзү билир-ле болгай. Ынчангаш, арага дээрге чүгле түр када кижиниң сагыш-сеткилин көдүрүптер, хоозун, меге чүүл-дүр. Чамдык улус араганы бичии ижип, дыштанып, хөглеп чоруур болза эки деп, дыштаныыр хүннерде арга садарын хоруп, кызыгаарлап каарга, аңаа удурланып турарлар. Арага ижип аарга, эзирик, сээдең баш-биле кандыг дыштанылга турарыл? Харын бодуңну үреп турарың ол ышкажыл. Авыяастыг, хоозун, мегеге алзып болбас. Кижи арага ижип алгаш хоозун, меге, кылымал сагыш-сеткил байдалы-биле эвес, а элээр, чырык бажы-биле, бодунуң-на хүн бүруде алдынып чорууру, бойдустуң чаяап кааны сагыш-сеткилиниң байдалы-биле сеткил-хөңнүн илеретчип, сагыш хандыр хөөрежип, ойнап, хөглеп чоруур болза эки. Чамдык кижилер араганы хора чок анаа бир чүве деп бодаар. Арага ишкен улустарны көрүп чоруурга, ону бот-боттарынга хөлчок сыгашкан орар. “Ам-даа бичииден иживит-даан. Ма, соондан иживит”-дээш, шай азы суг кудуп берип турар. Ол хамаанчок, байырлалдар азы кижи чок болган черлерге аныяк оолдар, уругларынга арага ишпеңер деп чагыыр тудум, арага кудуп, сыгаан турар. Шаанда 40 хар четпээн тыва кижи арага ишпес деп билир бис. Чоок кижизи чок апарган кижи ажыг-шүжүге алзып, чиик апаар боор дэш арага ижип эгелээр. Ооң кадында такпылажыыр деп чаңчыл ёзугаар төргүл-төрели арагалыг ужуражып кээр. Шак ынчаар-ла ол кижи арагалап туруп бээр. Ооң түңнели билдингир-ле болгай. Ажыг-шүжүглүг кижи арага ижерге чүүден дора, харын-даа ону улам суларадып, сагыш-сеткилиниң берге байдалы дам баар, арага аңаа бичии-даа дузалавас, харын хора чедирер. Ооң орнунга элээр, чаърт угаан- медерели-биле боданып, сагыш-сеткилин оожургадып, сегидер болза эки. Араганы ижер-ишпези чүгле кижиниң бодундан хамааржыр. Чамдык кижилер: “Арага ишпес дээримге-даа, таныш-көрүш, эш-өөр таваржы бергеш, ижиртиптер-дир”-дээр. Ишпес дээн кижини ойтур октааш, аксынче кудуптар эвес. Ийе, мен база аныяамда ижип чораан мен. Бир неделя ишпейн баарга, дыка-ла үр үе иштинде ишпээн ышкаш сагындырар үелер турган. Чогум мен эш-өөрнүң аайы-биле ижип чораан мен. Эзирик-даа тургаш, арага бо-даа турар болза, чааскаан ишпейн чораан мен. Эртир ижиптерге, эртенинде чүдээр. Организмниң арагага хоранналганы ол. Баш аартып, кустуруп, баксырап хүнзээр мен. Эш-өөр-биле ижип оргаш, бодуң көңгүс анаа, элээр ышкаш сеңээ сагындырып оргаш, бодуң билбейн, билбестеп каар сен. Ол-дур, араганың айыылы. Билбестээн кижи чүну-даа үүлгедип боор. Мен база чамдыкта билбестээш, ужуралдарга-даа таваржып чораан мен. Билбестеп калгаш, кижи эртенинде ыядыыр боор чуве. Арага ижип чорааш, угаанымның дөгейленип турарын эскерип эгелээн мен.Көрүнчүкке көрнүрүмге, элээр-даа болзумза, арным шырайы эзирик ышкаш көстүүр апарган. Сөөлүнде боданып, араганы кызыгаарлап ижерин кызыдар апарган мен. Өгленип алгаш, арага ишпес-дир деп ынчан-на боданып чораан мен. Мен шала орай өгленгеш, шынап-ла, дораан араганы кагдым. Ам пенсионер мен, мынчага дээр чаңгыс-даа пак арага боостаамче ажырбаан мен. Эге дээрезинде улустар сыгаарга: “ Чок, мээң кадыым баксырап турар, арага таарышпас”-деп каар мен. Сөөлүнде кижи бурүзү мени арага ишпес деп билир, мени херекке-даа албас апарганнар. Эгезинде араганы ижиксей бээр байдалдар турган, ол үези эрте бээрге, оон уттундуруп каар. Чоорту ол сээң сагыжыңга безин кирбес апаар. Элээр амыдырал дээрге - арагага туманналбаан чаърт угаан, арагадан хостуг, дыш амыдырал, алган кадайың, ажы-төлүң-биле эптиг найыралдыг, аас-кежиктиг чуртталга, ажыл-агыйыңның чогунгур-бүдүңгүрү, амыдыралче тура-соруктууң, төргүл-төрелиңниң, кады ажылдап чоруур эш-өөрүңнүң хүндүткели, ёзулуг кижи кылдыр чурттаары-дыр. Оон ыңай кижиге чүү херегил? Бо бүгүну ыът ишпес ажыг сугга орнап аар эвес. Араганың хоразының дугайында сарыг шажын өөредиинде бижип каан. Арага дээрге - үрегдекчи кара күштерниң кижилерге хора чедирер дээш чогаадып алганы күштүг чепсээ болуп турар. Бис ону ижип алгаш, азып-тенип, сээдеңнеп, херек үүлгедип, боттарывыстың кадыывысты үреп, кара күштерниң аспаанче кирип, оларга алзып чоруур бис. Арага ижип чоруур кижи келир назынында дириг амытан, аш-мирит бооп төрүттүнер азы тамы оранының хилинчээн көөр дээн. Кижи бооп төрүттүнер-даа болза, угааны четпес, багай аажы-чаңныг кижи боор деп шажын өөредиинде айтып каан. Улустарның арага ижер чылдагаанныг черлери төрүтүнген хүннер, ёзулалдар, демдеглээшкиннер, куда-той, кижи чок болган черлер. Кижи көрүп чоруурга, кижилер төрүттүнген хүннерин чыл санында демдеглеп, арагалаар боор. Хөй төргүл-төрелдиг, хөй эш-өөрлүг кижиниң арага ижери ынчангаш көвүдеп каар.Сөөлүнде алкоголик-даа апарза хөңнү.Тыва чон шаанда төрүттүнген хун деп чүвени кажан-даа демдеглеп, эрттирбейн чораан. Мен билип кээримден-не чоок улустарым, өске-даа улустар төрүттүнген хүн эрттирип турганын чаңгыс-даа көрбээн мен, мен бодум ону тоовас-даа чораан мен. Ол орус чоннуң чаңчылы бооп чадавас. Тыва кижи бодунуң чонунуң чаңчылын эдерип чоруур болза эки. Арага-биле демиселди канчаар чорударыл? Мээң бодалым-биле: садыгларга оларны садарын кызыгаарлап, чоорту хоруур, ооң хоразының дугайында чонга суртаал ажылын калбаа-биле чорудар, школаларга, өөредилге черлериниң программаларынче араганың хоразының дугайында кичээлдерни киирер, арагачыларны туткаш, сургап тургаш эмнээр. Кижи хевирин оскунупкан аарыг улустарны күш-биле-даа болза эмнеп, катап кижи кылып каарга, ол буян ышкажыл. Чазактың чорудуп турары арагага удур хемчеглерин, арага садарын хоруп, кызыгаарлап турарын деткиир мен. Кижилер боттары арага ижеринден уштунуп шыдавас болганда, шак мындыг хоруушкун хемчеглерин-даа болза ажыглап тургаш, оларны кижизидер апаар, ол оларның боттарынга ажыктыг. Арага садарын шуут хорувайн, ону бичиилеп хоруп эгелээр болза эки деп бодаар мен. Чамдык улус араганы хоруурга хоржок, кижилер үен-даян арага холуксаалыг суррогат чүүлдер садып ижер апаар деп турар. Ындыг чүүлдерни анаа кижилер ишпес, оларны чүгле арагадан уштунуп шыдавас алкоголиктер садып ижер, а оларның саны эвээш. Мен бодум араганы ижип, ооң салдарын, хоразын бодумга эдилеп чорааш, ооң түңнелин үндургеш, оон шуут ойталаан дириг херечи мен-дир мен. Аныяамда угаан чок болгаш, чазып, арагалап, канчап чораанымны сактып келгеш, хомудаар-дыр мен. Ынчангаш, аныяк-өскенге, арат-чонумга ол хоралыг наркотик, хорандан, дайзындан адырлып, ону шуут ишпезин кыйгырар-дыр мен. Ам болза чаа чырык эпоханың, чаа расаның кижилериниң тыптып турар үези-дир. Телевизорда “Удивительные люди” деп дамчыдылгадан кандыг-даа салым-чаяанныг кижилер барын көрүп турар бис. Чаа расаның кижилериниң төрүттүнүп эгелээни ол. Арага дээрге эрги караңгы үениң, эргиниң артыышкыны-дыр. Арага ижерин модадан үндүрүп, оон ойталаар үе келген. Аза-бук хораны ижип, кадыывыс үреп, амыдыралывыс баксырадып, өлүржүп-чидиржип, хоозун-мегеге алзып чорбайн, бойдузувус чаяап кааны, арагага хирленмээн, арыг-чаагай мага-бодувус, сагыш сеткиливис, угаан-медереливис-биле чурттап көрээлиңер.

• D24GFDJzJiE, JPG , 39 KB