ШАГАА ЧЕМИ
ШАГАА ЧЕМИ
Шагаага белеткенип турар үеде база бир онзагай чүүл - байырлалдың аъш-чемин баш удур белеткээр ажылдар. Элбээ-биле белеткээн аъш-чем ѳг-бүлениң бай-шыырак амыдыралының үндезинин Эрги чылдан Чаа чылче шилчидириниң кол демдээ дээр чораан.
Шагааныӊ эъдин бистиӊ өгбелеривис күзүн мал-маган семис турда-ла белеткей бээр турган. Ону «үүже кылыр» дээр. Үүже – дөгерген малдың эъдин чүве арттырбайн соок дүжерге-ле доңургаш, ажаап аары болур. Доңуруп каан үүже чаа дөгерген эът ышкаш амданныг. Бүдүү айында шыгжаан эътти ажыдарын өгбелеривис «үүже бузар» дээр. Үүжезин бузуп, улуг-хырын иштинде шыгжаан чаагай хырбачаны уштуп, хайындырып, тоттур чемненип, өгнүң үнген-кирген аалчыларын быдааладыр. А «үүжелээн» семис хой ужазы Шагааның бир хүндүткелдиг чеми болуп, тодуг-догаа амыдыралдың демдээ кылдыр санаттынар.
Саң салырда, оран-делегей болгаш чер-чурт ээлерин чемгерерде, ѳгге кирген аалчыларны хүндүлээрде ак чемни элбээ-биле белеткээр. Ак чемге сүттен үнген чемнер хамааржыр. Ол дээрге сүт боду, сүттүг шай, ѳреме, саржаг, ааржы, чѳкпек, ээжегей, курут болгаш быштактың янзы-бүрү хевирлери – шөйген быштак, кыскан быштак болгаш оон-даа өскелери хамааржыр.
Шагааның бир онзагай чаагай чеми – кадырган чодураа-биле холуп каан чөкпек. Чөкпекче соктап каан үүрегене болгаш ай база холуп алыр чораан. Ак чемге чиңге тарааны, соктаан далганны, боова-боорзакты, тѳштү немээр.
Бүдүү айының кончуг улуг кичээнгейлиг белеткээр чеми – улдуң-боова. Улдуң-боованы ѳгбелеривис улуг байырлалдар болгаш кажыыдал үезинде белеткээр чораан. Кижи изинге дүрзүлеп кылган улдуң-боованың сүзүктүг утказы: кижи бүрүзүнүң амыдыралында чыргалдың-даа, човулаңның-даа истери бар, ону кижилер аразында деңге үлежип чоруур. Шагаада улуг болгаш биче улуска улуг-биче ийи улдуң-боовалар тургузар. Улдуң-боованың каъды саарзык болур. Ооң утказы «чыргалда тур бис» дээни ол. Улдуң-боованың үстүнге ак болгаш чигирзиг чемниң дээжизин салыр. Тургузуп каан улдуң-боованы эрги сан-биле 8-тиң хүнүнге чедир тургузар, ооң соонда үнген-кирген улуска үзе тыртып, үлеп бээр.
Өгбелеривис арбайдан, чиңге-тараадан, кызыл-тастан янзы-бүрү чемнерни кылып турган. Каржаңны хооруп каан кызыл-тасты азы арбайны согааш-балага соктааш, хой ужазының чаа-биле холааш, чочактап каан чемни салыр. Арбай, чиңге-тараа, кызыл-тастан кадык кылып, сүттүг шайны, өремени, саржагны холуп алыр турган.
#Шагаа2019 #Шагаа #Тыва_чем #Бүдүү_айы #Тувинская_кухня #Shagaa#Новыйгодполунномукалендарю
