Администрация Чаа-Хольского кожууна

Чөөң чүк календары-биле 
САРЫГ ӨҢНҮГ ЧЕР ОЛУТТУГ ХАВАН ЧЫЛЫ 
Чөөн чүк улустарының календары-биле үнүп олурар 2019 чылдың ээзи – сарыг өңнүг, чер олуттуг Хаван болур. Чурагай эртеминде Хаванны чаңгыс черге олурбас, кажан-даа ундарап муңгаравас, үргүлчү чемиш дилеп халып чоруур омак-сергек амытан кылдыр көргүзүп турар. Ынчангаш кел чыдар чыл онза болгаш хөглүг болуушкуннар, аян-чоруктар-биле байлак чыл болур. Чылдар эргилдезиниң эң сөөлү болур Хаван чылындан чүнү манап болурул (Хаван чылы Чөөн чүк улустарының календары-биле февраль 5-те келир): 
Ниитизи-биле үнүп келир чыл кижи бүрүзүнүң амыдырал-чуртталгазынга өскерлиишкиннерни эккээр, бүгүдеге өөрүшкүнү, чедиишкинни, чогумчаны сөңнээр. Ынчалза-даа ону чедип алырда, бүгү-ле нарын айтырыгларны үезинде шиитпирлээри чугула. Оларны үе-шаанда шиитпирлерин соңгаарладып чылдырар болза, соо барып багай болур. Ынчангаш кандыг-даа ажыл-херектерни чогуур үезинде кылып бүдүргени дээре. Тодаргай сорулгаларны чедип алыр дээш, карак-кызыл ажылдап турар, чаныш-сыныш чок, күштүг күзел-соруктуг кижилерге Хаван чылында ажыл-агыйы бүдүнгүр болур. Хаван бодунуң күжүн черден ап турар болганда, бо чыл садчыларга, көдээ ажыл-агыйда бараан болуп ажылдап чоруур кижилерге чедиишкинниг эртер. 
Өг-бүле талазы-биле. Хаван улуг, найыралдыг өг-бүлениң демдээ болганда, кел чыдар чылда ажы-төл элбек төрүттүнер. Чаш өпеяалыг болуксап чоруур өг-бүлелерге кончуг таарымчалыг чыл. 
Саң-хөө талазы-биле. Акша-көпеек талазы-биле база эки өскерлиишкиннерни манап болур, ындыг-даа болза ол өскерлиишкиннер кижи бүрүзүнге эки болур эвес. Чылдың ээзи камныг, хумагалыг чоруктарга ынак. Ынчангаш акшаны чыып шыгжап азы чогумчалыг салыышкыннарже киириштирген улус 2019 чылда чедиишкинниг болур. Үнүп келир чылда улуг түңнүг акшаны улуска чегдирген ажыы чок, ол ышкаш кредит, чээли алган херээ чок. 
Ажыл-агый талазы-биле. Удуртукчудан эки үнелээшкин ап, албан-дужаалга депшилге чедип алыр деп бодаар болза, чүгле карак-кызыл ажылдаар. Таныш-көрүш аайы-биле ажылче кирер азы албан-дужаалын бедидер сорулгалыг улустуң чоруу чогувас. 
ЧАА ЧЫЛДЫ КАНЧААР УТКУЗА ЭКИЛ? 
Кижи бүүрүзү Чаа чыл байырлалын эң-не солун, уттундурбас онзагай кылдыр эрттирерин күзээр. Чаа чылды канчаар уткуур болдур, үнүп келир чылды база ынчаар эрттирер деп улустуң чугаазы бар болгай. Хаван чылы чедиишкинниг, чогумчалыг эртер кылдыр, бо Чаа чылды канчаар, каяа уткуур болза экил? 
Хаван чурттап орар оран-савазынга ынак, ынчангаш Чаа чыл байырлалын өг-бүлези, чоок улузу, төрелдери-биле уткуурун сүмелеп турар. Хаван өөрзүрек, ынчангаш кижиниң деткимчези бар деп чүүлдү чылдың ээзи билип көөр кылдыр, ылаңгыя бот азы чааскаан чурттап турар кижилер чаа чылды уткуурда, ыяап-ла аалчылар чалап алыр болза эки. 
Чаа чыл байырлалында өгнүң ишти-даштын каастап шимээри чаңчыл болгай. Чылдың ээзинге хүндүткелди көргүзүп, Чаа чылдың ёлказының каасталгазынче, бажың иштиниң шимелдезинче онза кичээнгейни угландырары чугула. Хаван чылын уткуурда, кызыл, ягаан-кызыл, ногаан, ак, сарыг, мөңгүннелчек, алдын-сарыг өңнүг ойнаарактар, каасталгалар-биле бажыңны каастаар. Өң шилип алырда, сарыг биле алдын-сарыг, кызыл биле алдын-сарыг дээн чижектиг чаңгыс аай өңнүг кылдыр каастаарын сүмелеп турар. Чаа чылды уткуурда кедип алыр хептериңерде база-ла бо өңнер кирген болур ужурлуг. 
Алдынналчак өңнүг, хаван дүрзүлүг акша чыып сугар сава (копилка) турар болза, акша-көпеек талазы-биле чедимчени эккээр. Ол ышкаш хаван дүрзүлүг кылган чем аймаа байырлал столунга албан турар болза эки, бети дизе хаван чураан салфеткалар салып ап болур. Хаван чемнениринге ынак, ынчангаш байырлал столунга кандыг-даа чемнер дээжизин салып болур, ынчалза-даа чем кылырда, хаван эъдин ажыглавас деп сактып алыры чугула. Чылдың ээзин бастып болбас. Оон башка бүдүн чыл дургузунда чедимче чок чоруктар силерден ыравас болур. 
ЧАА ЧЫЛ БАЙЫРЛАЛЫНДА ЧҮНҮ БЕЛЕККЕ БЕРИП БОЛУРУЛ? 
Камналгалыг хаван ажык чок белектер сөңнээрин сүмелевейн турар. Суй-белек албан ажыглаттынар ужурлуг. Ынчалза-даа көрүнчүк, тапочка, аржыыл, уктар, чунар херекселдер дээн ышкаш хүн бүрүнүң эдилелдерин, ол ышкаш шиштиг, чидиг болгаш хөмден кылган чүүлдерни белек кылдыр берип болбас. 
ЧАА ЧЫЛДЫҢ ОНЗАГАЙ ДЕМДЕКТЕРИ 
Амгы үеде бойдустуң, амыдыралдың онзагай демдектеринге (приметы) бүзүрээр кижилер эвээжээн. Аңаа бүзүрээр, бүзүревези – кижи бүрүзүнүң бодунуң херээ. Ынчалза-даа эскериичел кижилерге, сонуургактарга агаар-бойдустуң, амыдыралдың чамдык билдингир им-демдектериниң тайылбырын берээл: 
 Чаа чыл дүнезинде хар чаар болза, үнүп келир чылда дүжүт элбек, чаагай болур. 
 Дүжүнде хаван көөр болза, күзелдери бүдер. 
 Ыттар дүне ээрип хонар болза, ажыл-агыйга өскерлиишкиннер болур. 
 Каастап алган шивигер кээп дүжер болза, корткан ажыы чок, эки, менди-чаагай чыл болур. 
 Чаа чылдың баштайгы минуталарында, эжикти кижи соктаан болза, үнүп келир чылда аалчылар үзүлбес болур. 
 Даштыгаа үнүп келгеш дааш-шимээнниг бөлүк кижилерге дужар болза, чаа чылда шупту чүве чедимчелиг болур. 
 Харга тайгаш кээп ужар болза, бүдүн чыл дургузунда хөглүг-баштак, өөрүшкүлүг болуушкуннар хөй болур. 
 Чаа чыл дүнезинде дүвүлүг хат хадыыр болза, амыр-дыш чок, эмин эрттир дүвүренчиг чыл болур. 
 Чем эвээш, а арага-дары хөй болза, акша-көпеек талазы-биле багай чыл болур. 
 Столда салган аъш-чем дээжизин улус дораан арылдыр чиптер болза, байлак, үре-түңнелдиг чыл болур. А бир эвес улус чүгле амзаңгыырлап каар, чемнер олчаан артып, көңгүс чирттинмес болза, чылдан өскерлиишкиннер манаан ажыы чок. 
 Байырлал столунга омар балыктардан болгаш рактардан кылган аъш-чем салбас. Оон башка үнүп кел чыдарр чылда чеже-даа кызып сорулгаларыңарже бурунгаар чүткүдериңерге-даа, дедир артынче чылар апаар силер. 
 Чаа үнүп келген чылдың январь 1 хүнүнде эң баштай-ла эргин артап кирген кижи хары дөгүй берген эр кижи болза, чыл онза өскерлиишкиннер, дүвүрээзиннер чок, оожум эртер. А бир эвес кырган херээжен кижи кирер болза, аалчылар үзүлбес чыл болур, аныяк эр кижи – аян-чорук кылырын оштаар, эң-не онзагай, уттундурбас чыл болур, а аныяк кыс кижи – сеткил-хөөн доктаамал өскерлип, ынакшыл дээш сагыш-сеткил аартыр, ол ышкаш ажыл-ишке өскерлиишкиннер болур чыл. Бир эвес чаа чылдың баштайгы эртенинде эң-не баштай бичии оол бажыңче кирип келир болза, өг-бүлениң кежигүннерин өөртүр бичии-бичии солун болуушкуннар хөй болур, а бичии уруг кирер болза, үнүп келир чылда төл немежир азы куда-дой эрттирер чадавас. 
 Чаа чылды өрелерлиг уткуур болза, бүдүн чыл дургузунда өрелерден адырлып чадап туруп бээр. 
 Январь 1-ниң хүнүнде улуска акша чегдирбес. Оон башка салаалар аразындан аккан дег, бүдүн чыл дургузунда холга акша орта тутпас боор силер. 
 Декабрь 31-ниң кежээзинде болгаш январь 1-ниң хүнүнде дашкаар бок үндүрбес, ол ышкаш ол ийи хонукта аштанып чугдунмас. 
 Байырлал мурнунда ажыглаттынмайн чыдар, кетпейн турар, ылаңгыя багай сактыышкыннар-биле холбашкан эрги эдилелдер болгаш идик-хептерден адырлып алырын сүмелеп турар. Ол ышкаш тиглиг, чирик аяк-сава бар болза, ыяап-ла октаар. 
 Чаа чылды уткуурда, арыг азы чаа хеп кедип алыр. Албан-на аар өртектиг хеп садар эвес, кандыг бир-ле чаа каасталга, эдилел-даа болза анаа. 
 Курантыларны кагар мурнунда шампанское куткан дашкага көпеектен суп алыр. Суксунну ижипкеш, көпеекти акша хавынче суп алгаш, ону бир чыл иштинде чарывас, ол өг-бүлениң саң-хөө байдалын камгалаар. 
Айлана ООРЖАК белеткээн.