«Кадык ѳг-бүле»
«Кадык ѳг-бүле»
Өг-бүлелерниң уруг-дарыының кижизидилгези-дээш сагыш салыры, ѳг-бүле, ажы-тѳл дугайында билиишкиннер, салгалдан салгалдарже чоннуң эки чаңчылдарын дамчыдып бээри.
Бѳгун ѳг-буле дугайында чугаалажып турар болганывыста, боттарывыстын узел-бодалдарывысты улежип кѳрээлиңер.
Кижи кадык болур дизе чуну канчаарыл? Кижиниң кадыы шын чурттаарындан, чемнениринден, база шын тынып чоруурундан кончуг хамааржыр.
Кижи кадык чоруурун күзээр болза дараазында чуулдерни сагыыр:
1.Кижилерге багай чуве кылып, бак сеткил сеткивес.
2.Бодунуң сагыш-сеткилин, мага-бодун кезээде арыглап чоруур.
3.Кижизиг болуп, ак сеткилдиг чурттаар. Кезээде чугле эки чүүлдер кылып чоруур.
4.Алырын эвес, бээрин бодаар.
Боларны сагып чоруур кижи аарыг-аржыкка белен алыспас. Оларның чуртталгазы долу, солун боор. Амыдырал-чуртталганың ужур-утказы – ниитилелдиң сайзыралы-дээш, чараш амыдыралды чаяар дээш, кижи бүрүзү хире-шаа-биле улуун киирер.
Кижиниң кадыкшылыyга эң-не салдар чедирер чуулдер:
- амыдыралга таарымчалыг байдал;
- шын чемненири;
- гимнастика база организмниң арыглаашкыны болур.
Чоннуң чаагай чанчылдары ада-ѳгбелерден дамчып келген болганда, кижизидилгени ѳг-бүледен эгелээри чугула.
Уруглар кижизидилгезинге ада-иениң үлегер-чижээ эң улуг салдарлыг. Ол дугайын Ада-ие кандыг болдур,
Ажы-тѳлу ындыг болур - деп бистин бурунгу ѳгбелеривис чагып чораан.
Ада кижи ырак сактыр, ындын бодаар,
Ава кижи чоок сактыр, хүнүн бодаар – деп чоннуң мерген угадыы ада кижиниң эр соруун үнелээн.
Ачазының эрес-кежээ, ажылгыр бүдүжү, чон аразында тѳлептиг ат-алдары ажы-тѳлүнге чоргаарал, үлегер-чижек болур.
Иелиг кыс шевер,
Адалыг оол томаанныг.
Бо үлегер домактан алгаш кѳѳрге, тыва улус ажы-тѳлүнүң эрес-кежээзин, сагынгыр-тывынгырын иезинин хол тудунгур, ажыл-ишчи база угаангыр чоруун дорт хамаарыштырып чораан. Ылаңгыя кыс уругларның бичиизинден-не херээжен кижиниң чымыштыг ижинге чаңчыгып, авазынын дузазы-биле янзы-бүрү ажылдарга, оон иштинде шеверлеп дааранырынга, ѳѳренири чоннуң «иелиг кыс шевер» дижиринден тодаргай кѳстур.
Ажы-тѳлу дээди бай,
Мал-маган ортаа бай,
Эт-сеп сѳѳлгу бай.
Тыва кижиниң тѳлге ынаа кайгамчык.Чеже-даа хѳй мал-маганныг, эт-септиг, бай-шыырак, ынчалза-даа уруг-дарыы чок кижини, ядыы-түреңги-даа бол, ажы-тѳлдүг кижээ бодаарга, аас-кежии чок-деп санаар.
Ие сѳзүн ижип болбас,
Ада сѳзун ажырып болбас.
Иезиниң-даа, адазының-даа чугаалаан сѳс-домаа ѳг-бүлелерниң уругларынга бир ден, хоойлу-дүрүм-биле дѳмей болур.
Өг-бүлеге уругларны бот-боттарыңга ынак болгаш хүндүткелдиг кылдыр ѳѳредир. Ада-иези оларны аразында эптиг-демниг чоруур болза, кандыг-даа бергелерни ажып эртип шыдаар.
Бо бүгүнү чүге сагындырып тур сен-дээрге, үе-шагның ѳскерилген аайынче, ада-ие кижиниң шаандан тура сагып чораан эки чаңчылдары уттундуруп бар чыдарында. Шаанда болза мындыг турган-дыр, амгы үеде чурттап орар байдалывыс мындыг дээш, ада-ие боттары сайгаржып чугаалажыр, түңнел үндүрер үе келген.
Амыдыралдан бир чижектен сайгарып кѳрээлиңер.
Бирги ѳг-бүле: Авазы ажылдап турар, ачазы арагылаар. Ажы-тѳлү алды. Бо ѳг-бүлениң амыдыралын сайгаржып чугаалажыылыңар. Чүү-деп бодап тур силер? Бо ѳг-бүлениң салым-хуузу кандыг болурул?
Ийиги ѳг-бүле: Кайызы-даа ажылдап турар. Алды ажы-тѳлдүг. Бо ѳг-бүле-биле бирги ѳг-бүлени деңнештирип кѳрээлиңер.
Уругларның кайы-бирээзиңге болушкаш бактажы бээр ада-иелер турар.Бурууну бот-бодунче чууй кагжып, алгыжып-кыржып чорааш, чүнү-даа чедип шыдавас. Ада-ие кижи алгыжары дээрге-ле, ашаа азы кадайы кѳрүнчүк баарынга олуруп алгаш, бодунуң дүрзүзүн кѳруп кааш, ооң-биле алгышканынга дѳмей апаар.
Херек кырында амыдыралда байдалды кѳрээлиңер. Амыдыралды каастап чоруур деп алгап-йѳрээп чорувуста-лачамдык ие-херээженнеривис ажы-тѳлүнүң кижизидилгезинче сагыш салбастаан. Өѳредири, кижизидери-даа школаның херээ-дир дээр хѳѳннуг апарган.
Шак ындыг ѳг-бүлелерниң уруглары ада-иениң кичээнгейи, чассыдыышкыны, кижизидилгези четпейн турарындан чааскаанзырай бээрлер. Ооң түңнелинде бичии кижи ѳзуп келгеш, кандыг кижи болурун даап бодаары безин коргунчуг.
Бичиизинден тура тыва чаңчылдарга кижизидип, таакпының, араганың, наркотиктерниң хоразынын дугайында чагып чугаалап-ла турза, ол кижи ѳзүп келгеш, багай улустун салдарынга черле алыспас.
Өг-бүле уруг-дарыының кижизидилгези-дээш кызып чурттаар. Чүге дизе, уруглар-бистиң келир үевис болгай. Бис оларга кандыг кижизидилгени бээр бис, оларның келир үези база ындыг болур.
Ажы-тѳлге чуу херегил? Оларга ада-иениң изиг ынакшылы, чассыдыышкыны болгаш кичээнгейи.
Ада-иези кадык болур-ла болза, ажы-тѳлү база кадык болур.
Түңнел: Кандыг-даа берге үеде бот-боттарын деткип, дузалажып, сагыш-сеткили хѳѳннежип чоруур болза, ёзулуг бойдустан чаяап кааны-дег кадык ѳг-бүлени тургузуп шыдааны ол. Ындыг ѳг-бүлениң ажы-тѳлунуң ѳѳредилге-кижизидилгези эки, бергелерге торулбас. Келир үеде эртем-билиглиг, биче-сеткилдиг кижилер болурлар.
