«Күш-ажыл кижизиниң чылы» Күш-ажылдың болгаш спорттуң хоочуну
«Күш-ажыл кижизиниң чылы»
Күш-ажылдың болгаш спорттуң хоочуну
Бойдустуң чаяаганы-биле бүгү дириг амытаннар шимчеп чоруур. Шимчээшкинде — чуртталга. Бо кыйгырыгда ханы утка сиңген. Кижи амытан кандыг-ла бир ажыл кылып азы спорттуң бир-ле хевиринде эъди-кежин изидип, чүрээниң согуун дыңзыдып чоруурга кадыкшылының байдалы экижип чоруурун эскерип, билип чоруур бис. Кажан кижиниң чүрээниң согуу дүргедээрге, хан эргилдези күштелип келгени-биле бүгү эъди-кежи, иштики органнары ханны биеэгизинден дүрген шиңгээдип эгелээр. Түңнелинде — кадыкшыл, ооң артында аас-кежиктиг чуртталга.
Төрээн чурттувуста спортка хандыкшылдыг, үлегерлиг чаңгыс чер чурттугларывыс эвээш эвес. Оларның аразында хоочун башкы Анчыкай Чадамбаевич Маадының дугайында номчукчуларга таныштырайн.
Анчыкай Чадамбаевич хүндүлүг дыштанылгаже үнгеш ада-иезиниң чурттап чораан оран-савазының таваан катап тургузуп, Калбак-Эзим тайгазында Ооруг деп черде малчын амыдырал тудуп чоруур. Хүн-бүрүде малдың соондан кылаштап, ажыл-ижин кылбышаан, спортчу маргылдааларга киржип чоруур.
Чоокта эрткен Сүт-Хөлдүң Кызыл-Тайга девискээринде ийи дугаар чыл эртип турар дагже өрү чадаг-чарышка хоочун спортчулар аразынга 3-кү черни ээлээн. «Мал ажылы чайланы берзе-ле чадаг-чарыш, хаак маргылдааларын үспес мен» деп, аңаа чугаалап орган кижи.
Анчыкай Чадамбаевич 1944 чылда Чаа-Хөл кожууннуң Чиңге деп черге арат өг-бүлеге төрүттүнген. Чажындан-на мал-маган кадарып өскен. Бешки класска турда башкызы Бактин Владимирович Тихонов хаактаа-рынга өөредип каан. Оон эгелээш-ле спортчунуң узун оруунуң эгези салдынган. Ол дээрге 1955-1956 чылдар-дыр.
Чаа-Хөл ортумак школазын доозуп тура, Анчыкай Чадамбаевич «Спорттан салдынмас, амыдыралды ооң-биле холбаштырар!» деп, мурнунга быжыг сорулганы салган турган.
1970 чылда Тываның башкы училищезиниң күш-культура салбырын дооскаш, Бии-Хем кожууннуң Туран хоорайга 2 дугаар школазынга башкылай берген. Бо школага 10 чылдың дургузунда ажылдааш, эвээш эвес спортчуларның сонуургалын оттуруп, спортту сайзыраткан башкызы болган. Ол ажылдап турган үезинде, 1977 чылда, Омск хоорайның башкы институдунга күш-культура талазын бот өөредилге-биле доозуп алган.
1980 чылда төрээн чурттунга келгеш, Чаа-Хөл школазынга күш-культура башкылай берген. Өөреникчилери-биле республика чергелиг база Сибирь федералдыг округтуң маргылдааларынга чедиишкинниг киржип, спортчу чыыштарны, маргылдааларны эрттирбейн турган. Чылдың дөрт эргилдезинде чадаг-чарыш, хаак, черниң уг-шиин тывары, туризм, волейбол, баскетбол дээш маргылдаалар, чыыштар үзүлбес. Күш-культура башкызы болуп 2003 чылга чедир ажылдааш, улаштыр Чаа-Хөлдүң спорт школазынга хаак тренери кылдыр 2016 чылга чедир ажылдаан.
Кышкы дыштанылга үезинде өөреникчилерин чыып алгаш, хаактадыр турганын өөреникчилери улгады бергеш-даа сактып чугаалап турарлар. Назы-хары дөгүй-берген-даа болза, Анчыкай Чадамбаевич хаактаарын ам-даа салбаан. Тываның кайгамчыктыг тайга-сыннарын чаңгыс эвес удаа өөреникчилери-биле кезип, спортчу нормативтерни күүседип, спортту сайзырадып, өөреникчилерин бойдуска хумагалыг болурун өөредип, кадыг-бергелерге дадыктырып, кижизидип чораан.
Башкының өөреникчилери улгады берген-даа болза, ооң мурнунга таакпылаарындан безин эпчоксунарын эскерген мен. Ол хире башкызын хүндүлеп турары оон көстүп турар, ол база спортчу кижизидилге-дир деп билип чоруур мен.
Анчыкай Чадамбаевичиниң спортчу намдарында хөй санныг регионалдыг, федералдыг маргылдааларга чедиишкинниг киржип, шаңнал-макталды чедип алганын ооң хөй санныг шаңналдары херечилеп турар. «РСФСР-ниң улус өөредилгезиниң тергиини» хөрек демдээниң эдилекчизи, «РФ-ның күш-культуразының тергиини», «ТР-ның өөредилгезиниң алдарлыг ажылдакчызы» аттарның эдилекчизи, хаак спорттунуң мастеринге кандидат, спорттуң хоочуну Анчыкай Чадамбаевич өөреникчилериниң санап четпес чедиишкиннеринге өөрүп, оларны чылыы-биле сактып, сагыжының эми кылдыр хүлээп ап чоруур.
